۵٫"مثنوی عشقنامه” این مثنوی در کیفیت ارتباط بین عشق و روح و وحدت و قدم و حدوث و بذر و ثمره آن و بعضی حکایات و تمثیلات نظیر کتاب حدیقه است. شامل حدود هزار بیت در قالب مثنوی است و در چهار بخش حقایق ، معارف ، مواعظ و حکم گرد آمده است .

۶٫"عقلنامه” عدد ابیات این مثنوی ۲۴۲ بیت است. منظومه‌ای است که در سبک و وزن عشق‌نامه در قالب مثنوی سروده شده است .

7. مکاتیب:نوشته‌ها و نامه‌هایی از سنایی است که به نثر فارسی نوشته شده و از آن با نام مکاتیب یارسائل سنایی یاد می‌شود .

۸٫"تحریمه القلم یا تجربه القلم” مثنوی بسیار کوتاهی که دارای ۲۰۲ بیت است.
۹٫"سنایی آباد” این مثنوی در صفات باری و نعت رسول و مراتب عقل و وصف ارباب قناعت و توصیفی از نی و وجد و رقص و سماع و ذکر مربی و مرید و رباط و صومعه و بحثی از توکل و صبر و شکر و توبه و ذوق و عشق و مناجات است. مثنوی سنایی آباد شامل ۵۹۶ بیت است (همان: ۳۶-۳۹).
از آثار ذکرشده سنایی ” مثنوی عشق نامه، عقل نامه، سنایی آباد و تحریم القلم” را منسوب به سنایی دانسته‏اند. «گذشته از این چهار منظومه که به نام سنایی شهرت یافته و حتی توسط استاد بزرگی مانند مدرس رضوی بعنوان آثار مسلم او چاپ شده ولی از او نیست، آثار دیگری نیز از قدیم به سنایی نسبت داده ‏اند، که به هبچ وجه با کارهای سنایی تناسبی ندارند از قبیل “قریب نامه” و ” زادالسالکین” و ” بهرام و بهروز” که یا نام دیگری است برای برخی از آثار قبلی و یا از آثار منظوم متاخران است و استاد مدرس نیز آنها را در شمار آثار سنایی نپذیرفته است» (شفیعی کدکنی، ۱۳۹۱: ۱۹-۲۰).
۳-۲-۵ ویژگی شعر سنایی
چیزی که در طول تاریخ شعر فارسی، همواره موجب بزرگداشت خاطره سنایی و شعر اوست، ترکیبی است. «وی از عرفان و زبان منسجم خویش به وجود آورده است و گاه این معانی را چنان ذوب کرده و در قالب بیان خویش ریخته که تا زبان فارسی وجود دارد، هیچ کس را توانایی آن نخواهد بود که این گونه اندیشه‏ها را به لفظی و عبارتی خوشتر از سنایی ادا کند» (همان: ۴۲)
سنایی از نخستین کسانی است که عرفان را به زبان فارسی وارد نمود و با این کار انقلاب بزرگی در ادبیات فارسی از قرن ششم به بعد ایجاد کرد. وی اولین شاعری است که افکار و اصطلاحات عرفان و گفتار مشایخ را با ذوقیات شعری آمیخته و در قالب نظم درآورده است.
سنایی در ابتدا به شیوه فرخی سیستانی، منوچهری دامغانی و مسعود سعد سلمان قصیده می‏سرود، اما به تدریج خود، بنیانگذار سبک نوینی در ادب پارسی گشت که وی را در زمره نخستین شاعران پارسی گوی قرار داد (همان: ۵۳)
سنایی اولین غزل‏سرای بزرگ تصوف است. او را بنیانگذار شعر عرفانی دانسته‏اند.او نخستین شاعری است که برای بیان تفکر عرفانی از شکل غزل بهره گرفت. خدمات سنایی در پیشرفت شعر صوفیانه بسیار عظیم است. اولین کسی که تعبیر عشق حقیقی و مجازی را وارد زبان شعر عاشقانه صوفیانه فارسی کرد سنایی بود. سنایی جز مثنوی‏های عرفانی، در سرودن قصاید زهدیه، معروف است.
هنر سنایی در سرودن غزلیات عرفانی است. وی با تلفیق نکته‏های دلپذیر روحانی با اندیشه‏های ژرف خود غزلیات زیبایی را خلق کرده است که به لحاظ معنایی بی‏نظیر است و حاکی از تسلط وی بر واژه‏‏ها است (طغیانی، ۱۳۸۶: ۳۲-۳۳).
برخی تولد سنایی را در شعر فارسی سبکی نو در شعر می‏دانند. غزلیات سنایی بخاطر مضمون عاشقانه‏ای که دارند لطیف هستند ولی شعر وی در قصیده و مثنوی‏هایش سخت و سنگین است. گاهی غزل‏هایش ساده و روانند و گاهی سخت . اشعارش در عین سختی و استواری زیبایی ویژه خود را دارد، او عافی بزرگ است و اصطلاحات عرفانی را با ذوقیات شاعری آمیخته و در قالب نظم درآورده و در واقع معانی بلند عرفانی را لباس موزون پوشانده است.
دو دوره فکری سنایی سبب تفاوت در اشعارش داشته است زیرا قبل از انقلاب درونی‏اش وی با اوضاع جامعه خود پیش می‏رفت و در آن زمان مداح و مقلد محسوب می‏شد، اما بعد از تحول درونی، اشعارش نیز متحول شد و درونمایه ان‏ها تفکر و حکمت معنوی شد.
در شعر سنایی دو شخصیت بارز است یکی سنای مداح و مقلد است و دیگری سنایی عارف و صاحب سبک. سنایی با وارد کردن درون‌مایه‌های عرفانی ، اخلاقی و اجتماعی ، جان و روح تازه‌ای به کالبد بی جان قصیده دمید . سنایی به جز درون‌مایه‌های عرفانی و اندرزهای اخلاقی ؛ نوعی نقد اجتماعی را نیز وارد قصیده کرد که پس از او مورد توجه شاعری مثل عبدالرزاق قرار گرفت . سنایی در حوزه‌ی قصیده‌ی عرفانی نیز نوآوری‌هایی داشته که خاقانی در این زمینه از او تاثیر گرفته است . غزل‌های عارفانه و عاشقانه‌ی سنایی نیز راه گشای ، غزل عرفان عاشقانه بود (اسلامی ندوشن، ۱۳۸۴: ۲۵).

سنایی با سرودن مثنوی‏های عرفانی و مسایل خداشناسی با بیان فلسفی، همراه با پند و اندرز لابه‏لای آن‏ها به اشعارش زیبایی خاصی بخشید و بسیاری از شاعران را به پیروی از خود واداشت، به طوری‏که مولانا با همه بزرگی در مثنوی معنوی خود را پیرو سنایی می‏داند و شاهکار زیبا و بزرگ خود را در مقابل حدیقه الحقیقه یا الهی‏نامه سنایی” ترک جوشی نیم خام” می‏داند:
ترک جوشی کرده‏ام من نیم خام از حکیم غزنوی بشنو تمام
در الهی نامه گوید شرح این آن حکیم غیب و فخرالعارفین
این شعر بیانگر ارادت و احترامی است که مولانا برای سنایی است.وی که خویش را وامدارسنایی و عطارمی‌داند (دلیری مالوانی، ۱۳۷۶: ۲۶۰-۲۶۱).
اشعار سنایی از روانی و زیبایی خاصی بهره جسته است. از نظر او لفظ و معنی هر دو باید خوب و بی‏عیب باشد به عبارتی شعری ارزشمند است که با شریعت موافقت و همراهی کند. وی از اولین شاعرانی است بود که مسایل اجتماعی و عرفانی و معنوی را در قصیده رواج داد و در این کار مهارت والایی دارد، به طوری‏که بسیاری از قصاید او نمونه برتر قصاید اجتماعی، عارفانه و زاهدانه است.
«اگر قصاید سنایی را ملاک قرار دهیم، سنایی در عصر خویش همان کاری را کرده است که بهار در عصر ما کرده است یعنی حال و هوای تازه‏ای را وارد یک ساختار سنتی کرده است.قصیده پارسی قبل از سنایی به لحاظ بسیاری از مسائل ساختو صورت به اوج کمال خود رسیده بود و شاید بتوان گفت هیچ عنصر تازه‏ای به لحاظ ساخت و صورت دیگر وارد آن نمی‏توانست بشود. اما وارد کردن یک حال و هوای تازه به درون این نظام، کاری بود که بر دست سنایی با توفیق کامل انجام شد و تجربه زهد و مثل و بخش عظیمی از اندیشه‏های عرفانی را، او توانست داخل این ساختار ورزیده و پرشکوه کند» (شفیعی کدکنی، ۱۳۹۱: ۲۲).
سنایی اشعارش را شفای درد عاشقان می‏داند. «شعرش چنان جذاب و تاثیرگذار است که او را خبری از خود نمی‏ماند. هر بیت این شعر یک جهان علم است و یک آسمان معنا دارد. سخنی برتر از سخن سنایی نمی‏توان یافت و اهل دنیا تا قیامت به آن می‏توانند بسنده کنند. سنایی معتقد است مخاطبش از هر نوع و طبقه‏ای باشد، او می‏تواند برایش پیام داشته باشد، زیرا شعرش یک بعدی و به افراد خاصی منحصر نیست. سنایی محدودیتی برای مخاطبانش قایل نیست. گاهی برای شاهان سروده است و گاهی برای مردم عادی. همچنین دین‏داران، متشرعین، اخلاق‏گرایان و ظنز‏دوستان از شعر او نصیبی بر‏میگیرند» (نبی‏لو، ۱۳۸۷: ۱۷۲).
سنایی برای تبیین مفاهیم دینی و اخلاقی از قران بهره گرفته است وی همچنین از آیات و احادیث در اثار خود به خصوص حدیقه الحقیقه استفاده کرده است که به عظمت و عمق تاثیر اشعارش کمک کرده. قبل از ثنایی هیچ شاعری با این وسعت به آیات قرآن توجه نکرده بود. وی از آیه و گاهی مضمون و بخشی از آیه و ترکیبات آن در شعرش استفاده می‏کرده و زوایای مختلف آیه را در شعر خود می‏سنجیده است که این کار در اثری با حجم هزار بیت کار ساده‏ای نیست که شامل حمد و ستایش خداوند، وصف قرآن، وصف رسول خدا، عقل، علم حکمت و افلاک می‏شود ودر نوع خود بی‏نظیر است.
شفیعی کدکنی در «تازیانه‏های سلوک» در مورد جایگاه سنایی در تاریخ شعر فارسی می‏گوید: «همیشه توفیق از آن شاعرانی است که حال و هوای تازه‏ای را وارد یکی از ساخت‏ها و صورت‏های شعری می‏کنند، یا خود به ایجاد ساخت و صورتی نو می‏پردازند. سنایی از معدود شاعرانی است که توانست در قرن پنجم و ششم حال و هوای تازه‏ای را وارد ساختار شعر فارسی کند. سنایی در تاریخ ادبیات ما نقطه عطفی است چنان که شعر را به شعر قبل از سنایی و بعد از سنایی تقسیم می‏کنیم که میان این دو مرحله تفاوت زیادی است. هیچ کدام از قله‏های شعر فارسی حتی سعدی و مولوی چنین مقطعی را در تاریخ شعر فارسی ایجاد نکرده‏اند. او شاعری دوران ساز است و این ویژگی در کار حکیم سنایی، برای مورخان عرفان و شعر، از اهمیتی ویژه برخوردار است» (شفیعی کدکنی، ۱۳۹۱: ۳۲-۳۱).
سنایی با غریب‏سازی و آشنا زدایی از مفاهیم پُر شور غزل عاشقانه ، از شعر بی روح و سرد زاهدانه فاصله می‌گیرد و با دمیدن درون‌مایه‌ی عارفانه به مفاهیم غزل عاشقانه ، معشوق را به مرکز فرا می‌خواند . شعر سنایی ، شعری توفنده و پرخاشگر است . درون‌مایه‌ی بیش‌تر قصاید سنایی غزنوی در نکوهش دنیاداری و دنیاداران است . سنایی با زاهدان ریایی و شریعت‌مداران درباری و حکام ستم‌گر که هر کدام توجیه‏ گر کار دیگری هستند ، بی ‏پروا می‏ ستیزد و از بیان حقیقت عریان که تلخ و گزنده نیز هست ، هراسی به دل راه نمی‌دهد‏.  البته سنایی از عافیت طلبی و تن به هر خواری دادن مردم نیز شکایت می‌کند .
بخش عمده‏ ای از درون‌مایه و اندیشه در قصاید سنایی بر مدار انتقادهای اجتماعی می‌گردد . لبه‌ی تیز تیغ زبان سنایی در بیش‌تر موارد متوجه زراندوزان و حکام ظالم است . سنایی با تصویر زندگی زاهدانه‌ی پیامبر و  صحابه و تأکید بر آن در قصاید ، سعی دارد جامعه آرمانی مورد نظر خود را نشان دهد.
۳-۳ شرح احوال و آثار شلایرماخر
فردریک دانیل ارنست شلایر ماخر هرمنوتیک جدید درسال ۱۷۶۸میلادی در خانواده‏ای روحانی در برسلاو، که در لهستان واقع است، چشم به جهان گشود. وی فرزند یک کشیش ارتشی در سیلزیای شمالی بود، گئرش از کشیشان متعصب و طرفدار سرسخت اصلاح طلب معروف ژان کالون بود وعلاوه برآن عضو فرقه‏ای مسیحی که مردم را به پارسامتشی و دوری از دنیا دعوت می‏کرد به شمار می‏آمد (براون، ۱۳۷۵: ۱۰۵).
هر دو پدر بزرگ او روحانی مسیحی بودند و پدر او که دارای اعتقادات محکم پاک دینی بود، او را به دانشکده الهیات موراوی ها فرستاد تا این اعتقادات در او تقویت شود. روزی پدرش به او توصیه کرد که آثار کانت را بخواند تا بتواند به لیبرال ها جواب بدهد. شلایرماخر جوان آثار کانت را خواند، اما نتایج دیگری به دست آورد، حتی علیه زمینه پاک دینی خود عکس العمل نشان داد.
شلایر ماخر در بیست سالگی در نامه‏ای به پدرش شبهات، تردیدها و افکار خود را نسبت به برخی باورهای مسیحیت چون الوهیت عیسی(ع)، فدا شدن عیسی برای کفاره گناه آدم و… ابراز داشت.
پدر شلایر ماخر که کشیشی متعصب بود و اعتقاد و ایمان به الوهیت و فداشدن عیسی برای کفاره گناه آدم را شرط مسیحیت می‏دانست، فرزند خویش را از شمار برادران مسیحی خارج خواند و با او قطع رابطه کرد. شلایر ماخر در سن بیست‏ویک سالگی با وساطت‏های پروفسور شتون راوخ دوباره با پدرش ارتباط برقرار کرد (سایکس، ۱۹۸۱: ۳۰).
در سال های بعد، شلایر ماخر خود را یک موراوی سطح بالا می دانست. در این مدت در افکار او دگرگونی های زیادی پیدا نشد و او تلاش می کرد که میان تجربه دینی پاک دینی انجیلی و مسیحیت مورد قبول روشنفکران زمان خود ترکیبی ایجاد کند. شلایر ماخر برای تکمیل تحصیلات الهیاتی‏اش به دانشگاه‏های هاله و برلین رفت و پس از مدت کوتاهی به برلین آمد و به مکتب رمانتیک وارد شد.
شلایرماخر پس از مدتی به عنوان عضو یک گروه بسیار معروف از نویسندگان و شاعران رمانتیک پذیرفته شد. این گروه به مخالفت با عقاید عقل گرایانه پیروان روشنگری برخاست و بر نقش تخیل، تصور و احساس تاکید نمود. به‏طوریکه این مکتب با عقاید عقل‏گرایانه مخالفت و بر نقش احساس، تخیل و تصور تاکید می‏کرد.
شلایر ماخر پس از مدت کوتاهی به یکی از برجسته‏ترین اعضای حلقه‏ی اولیه رمانتیک بین سال‏های ۱۷۹۶ تا ۱۸۰۶ .م تبدیل شد. برلین در آن زمان کانون روشنفکران و نویسندگان بود و جنبش رمانتیسم را نیزرهبری می‏کرد. در حلقه‏هایی که در آن شهر تشکیل می‏شد رمانتیست‏ها گرد هم جمع می‏شدند و درباره هنر وفلسفه و مسایل نوین آن دوره به گفتگو می‏پرداختند. در این دوره شلایرماخر کتاب معروف خود درباره دین: «سخنرانی ها برای سخره گران تربیت شده» را در سال ۱۷۹۹ انتشار داد.
در همین دوره شلایر ماخر با فردریک شگل دوست شد و از وی تاثیر فراوانی پذیرفت و پس از مدت کوتاهی بعنوان استاد دانشگاه هاله شروع به کار کرد و نقش عمده ای در تاسیس دانشگاه برلن در سال ۱۸۱۰ م داشت و بعد از آن هم دانشگاه الهیات زیر تسلط او قرار گرفت.
شلایرماخر دانشجو به نظر خود می خواست برای جهان بینی خود، مبانی فلسفی خاصی را پدید آورد. برای نیل به این هدف، خود را در آثار کلاسیک یونان، به ویژه افلاطون، غرقه ساخت و نخستین اثر علمی خود را درباره اخلاق نیکوماخوس ارسطو به رشته تحریر درآورد. علاوه بر این، وی از آغاز تحصیل خود در دانشگاه هاله بیشتر به مطالعه عمیق آثار مهم ایمانوئل کانت پرداخت که از سال ۱۷۸۱ پی در پی به چاپ رسیده بود. او همچنین بیشتر آثار اولیه و تقریبا فلسفی خود را به کانت اختصاص داد. بدون تردید این امور، شک وی را نسبت به اصول اعتقادات جزمی راست کیش و سنتی لوتری تشدید کرد. در حقیقت، مطالعه آثار کانت زندگی او را شکل داد
شلایر ماخر به سبب علاقه بسیار به افلاطون ۲۸ سال از عمر خود را صرف ترجمه آثار افلاطون نمود و در معرفت شناسی خود، تا پایان عمر، پیرو کانت باقی ماند. سرانجام در اثر التهاب ریه در سال ۱۸۳۴ در ۶۶ سالگی دار فانی را وداع نمود (براون، ۱۳۷۵: ۱۰۷-۱۰۸).