- تکنیک جمع آوری داده ها
تکنیک جمع آوری داده ها اسنادی و کتابخانه ای می باشد.
-
- ابزار جمع آوری داده ها
ابزار جمع آوری فیش برداری است.
-
- جامعه آماری
مجموعه کتب معتبر تاریخ اسلام که با توجه به موضوع پژوهش در برهه زمانی مورد نظر به ذکر وقایع پرداخته اند و کتابها و مقالات ارتباطات اجتماعی و روانشناسی اجتماعی که در حوزه عملیات روانی به تشریح تکنیک ها از نگاه نظری و خصوصاً نظریات هماهنگی شناختی پرداخته اند.
-
- شیوه ی تجزیه و تحلیل داده ها
با استناد به چارچوب نظری و سوالات پژوهش شیوه تجزیه و تحلیل داده ها تحلیلی- توصیفی است.
فصل دوم ادبیات تحقیق
پیشینه تحقیق
- تاریخچه موضوع
جنگ روانی[۶] پیشینه ای بسیار طولانی دارد، چرا که انسان ها برای تحت تأثیر قرار دادن طرف مقابل به شیوه ها و ترفندهایی متوسل می شدند و این فعالیت از ارتباط چهره به چهره دو فرد گرفته تا اجتماعات کوچک و بزرگ همواره بوده است. همین نوع فعالیت ها و اقدامات در زمان های خاص همچون بحران ها، جنگ ها، نزاع های محلی به صورت مختلف و گوناگونی اتفاق افتاده است. دستکاری احساسات افراد، همواره در جنگ ها و نزاع ها، در شکل گیری و سقوط حکومت ها، عنصری تعیین کننده به شمار می آمده است، اما اصطلاح جنگ روانی در جنگ جهانی دوم در آمریکا بسیار رواج یافت. هرچند که در دهه بعد از جنگ جهانی دوم، این واژه در محافل علمی آمریکا و اروپا رواج گسترده ای داشت.
فولر[۷]، مورخ و تحلیلگر نظامی بریتانیایی، اولین کسی است که اصطلاح جنگ روانی را در سال ۱۹۲۰ به کاربرد، هرچند که اقدامات نهفته در دل این اصطلاح، سابقه ای باستانی دارد.
فولر در بحث پیرامون نتایجی که می توان از پیشرفت های تکنولوژی نظامی در جنگ جهانی اول گرفت، ادعا می کند که وسایل سنتی جنگ ممکن است جای خود را به جنگ روانی به معنی واقعی کلمه بدهد که در آن از سلاح استفاده نمی شود و به جای آن، اقداماتی نظیر زایل کردن خرد انسانی، مغشوش کردن هوش انسانی و مضمحل کردن حیات معنوی و اخلاقی یک ملت، به وسیله نفوذ در اراده آنها انجام می شود. در آن زمان، استفاده فولر از واژه جنگ روانی در محافل نظامی و علمی بریتانیا و آمریکا، توجه چندانی را به خود جلب نکرد. در ژانویه ۱۹۴۰ با انتشار مقاله ای با عنوان «جنگ روانی و چگونگی به راه اندازی آن» این اصطلاح برای اولین بار وارد ادبیات آمریکا شد.(داقرتی، ۱۳۷۷: ۱۳)
اما محققان زیادی در پی یافتن قدیم‌ترین نمونه‌های استفاده از جنگ روانی پیش از تدوین رسمی آن بوده‌اند در این میان پل لاین بارگر[۸] سابقه استفاده از جنگ روانی را به جنگ کیدئون با مادها نسبت می‌دهد.
در این جنگ کیدئون بر خلاف رسوم نظامی زمان خود که هر دسته صد نفره یک مشعل داشتند، به هر یک از سپاهیان مشعلی داد و این توهم را در ذهن دشمن ایجاد کرد که تعداد افرادش، صد برابر میزان واقعی است. در نتیجه توانست بدون هیچ درگیری به پیروزی دست یابد.(متفکر،۱۳۸۶: ۱۷) مطمئناً قبل از این واقعه و بعد از آن، نمونه‌های متعدد دیگری از جنگ روانی سنتی را می‌توان یافت. در تاریخ اسلام، روشن کردن آتش توسط سپاهیان اسلام در شب فتح مکه و ایجاد رعب در مکیان از این طریق، نقش مهمی در شکستن مقاومت آنها داشت و حیله قرآن بر سر نیزه کردن عمروعاص و شکست دادن سپاه در حال پیروزی حضرت علی(ع) با این وسیله، نمونه‌های برجسته‌ای (البته با ارزشهای متفاوت) از جنگهای روانی است که به اقتضای فرصت و براساس ذوق و نبوغ طراحان آن به اجرا درآمده اند.
از سابقه پیدایش جنگ روانی در قرن اخیر جنگهای اول و دوم، و حداکثر (البته به نوعی) به انقلاب ۱۹۱۷ روسیه و انقلاب فرانسه می‌رسد. برای این کار، ضمن برشمردن ویژگیهای جنگ روانی جدید و نشان دادن تفاوتهای آن با جنگ‌روانی سنتی، زمینه‌های پیدایش و توسعه چنین پدیده‌ای را در بستر تاریخی آن را می‌توان بررسی کرد.
هنگامی که در سال ۱۹۳۹، محققان و دانشمندان علوم انسانی آلمانی به منظور توجیه شکست کشور خود در جنگ جهانی اول، اعلام کردند که از جمله مهمترین علل شکست، غفلت آلمان از سلاح تبلیغات و استفاده مؤثر رقیبان از آن سلاح بوده است، در واقع خبر از ورود و حضور گسترده ابزار تأثیرگذاری روانی در صحنه سیاست و نظامیگری می‌دادند. وقوع تحولاتی مانند تشکیل وزارت تبلیغات در آلمان و سازمان های جنگ روانی و تبلیغات جنگی در دیگر کشورها، تصدیق عملی این ادعا بود. (داقرتی، ۱۳۷۷: ۱۹) اما آنچه را که ما جنگ روانی جدید می‌خوانیم پیش تر از این شکل گرفت، در واقع جنگ روانی جدید محصول تحولاتی است که عمدتاً ابتدا در اروپا رخ داد. یکی از مهمترین این تحولات، پیدایش و توسعه نقش صنعت و تکنولوژی در جوامع بشری (از جمله ارتباطات اجتماعی) است. صنعت و تکنولوژی ارتباطات میان انسانها را در دو جنبه توسعه داد: اول از نظر حمل و نقل، شامل جاده، اتومبیل، راه‌آهن و نظایر اینها که موجب افزایش ارتباط فیزیکی بین افراد بشر شد. دوم از نظر توسعه وسایل و ابزارهای پیام رسانی مانند چاپ، تلفن، سینما، تلگراف که موجب نزدیکی غیرمادی و گسترش تعامل پیامی میان انسانها شد. توسعه و گسترش ارتباطات، به نوبه خود باعث شد تا انسانهایی که تا پیش از این، فقط در محدوده قومی، قبیله‌ای و محلی فکر می‌کردند و مسائل خارج از منطقه محدودشان برای آنها اهمیت نداشت، ملی و جهانی فکر کنند و به مسائل دنیایی فراتر از مناطق محدود خود علاقه‌مند شوند. انسان روستایی که تا دیروز، مهمترین دل مشغولی، او، مشکلات کشاورزی و زمین و آب وهوا بود و تقسیم بندیش از خودی و بیگانه برمحور روستا یا روستاهای اطراف شکل می‌گرفت، اینک به مسائل کشور خود و حتی فراتر از آن، مسائل جهانی که در آن زندگی می‌کرد و کل بشریت می‌اندیشید.(داقرتی، ۱۳۷۷: ۲۷-۲۴)
از اینجا به بعد است که جلب رضایت مردم یا برانگیختن آنها برای مخالفت، و یافتن ابزارها و تمهیداتی برای رسیدن به این مقصود، به عمل تعیین کننده‌ای در کشاکش ها و رقابتهای سیاسی و نظامی تبدیل شد. تا پیش از این، فرماندهان نظامی و حاکمان سیاسی، در تدوین و اجرای سیاستهای خود، فقط تا آنجا به مردم نیاز داشتند که نیروی انسانی مورد نیاز آنها را تأمین کنند. احتمالاً فرماندهان کمی بودند که احساس می‌کردند که برای حمله به دشمن و کسب پیروزی، به تأثیرگذاری روانی بر مردم خودی یا دشمن(جز در مواردی مانند محاصره شهرها) هم نیاز دارند. مهمترین آماج عملیات‌روانی در جنگ را سربازان و فرماندهان دشمن تشکیل می‌دادند. (مرادی،۱۳۸۹: ۱۲)
آلمانی ها نقش بسزایی در گسترش کاربردی و نظری عملیات روانی داشتند آنها حتی قبل از گوبلز و دار و دسته نازی ها به اهمیت این عامل پی‌برده بودند، یعنی زمانی که در جنگ جهانی اول، لنین را به عنوان ویروس روانی به داخل روسیه تزاری رخنه دادند. هدف آنها این بود که با ترویج اندیشه انقلابیگری و ایجاد فروپاشی روانی در سیستم تزاری، سقوط حکومت رقیب را تسریع کنند و به هدف خود نیز رسیدند. ولی کشور توسعه طلب دیگری که پس از آلمان، نقش توسعه دادن جنگ روانی و رساندن آن به سطح امروزین را به عهده گرفت، آمریکا بود. نگاهی اجمالی به حجم و مجموعه اقدامات آمریکا در جنگ کره تاکنون نشان می‌دهد که آمریکایی ها رکوردی را در این زمینه برجا گذاشته‌اند که شکستن آن توسط هر کشور دیگری بعید به نظر می‌رسد. انگیزه اصلی آنها در این راه مبارزه با گسترش نفوذ شوروی به ضرر نفوذ آمریکا در جهان و بعدها حرکتهای جهان سومی و از جمله حرکتهای اسلام خواهی در جهان بود. (همان: ۲۵-۲۷)
پس از انتشار کتاب «جنگ روانی آلمان» نوشته فاراگو در سال ۱۹۴۲ واژه جنگ روانی در آمریکا گسترش زیادی یافت. در پایان جنگ دوم جهانی این اصطلاح در دیکشنری و بستر وارد شد و بخشی از عبارت پردازیهای سیاسی و نظامی آن زمان را تشکیل داد. در سال ۱۹۵۰، دولت ترومن به منظور کسب آمادگی برای اجرای جنگ روانی در کره، پروژه‌ای را با عنوان «نبرد حقیقت» (یا تهاجم عظیم و قدرتمند روانی) با بودجه‌ای معادل ۱۲۱ میلیون دلار تصویب کرد. ارتش آمریکا، اداره ریاست جنگ روانی را به عنوان بخش ستادی ویژه ایجاد کرد و در کنار واحدهای رزمی، واحدهای جنگ روانی گسترده‌ای را با بهره گرفتن از تجربیات جنگ جهانی دوم تشکیل داد و از آن زمان تاکنون، سازمانها و واحدهای روانی- تبلیغاتی آمریکا با توسعه‌ای روزافزون همواره به عنوان یکی از بازوهای اصلی آن کشور در جنگ و صلح عمل کرده‌اند. این سازمانها، طیف وسیعی از رادیو‌ها، تلویزیونها، ماهواره‌ها، کتابخانه‌ها، بورسهای دانشگاهی، خانه‌های فرهنگی، آژانسهای تبلیغاتی، مراکز فیلم‌سازی. واحدهای جنگ روانی نظامی، تشکیلات ستادی و امثال آنها را شامل می‌شود. (داقرتی، ۱۳۷۷: ۱۹)
از سال ۱۹۵۰ به بعد، دانشمندان علوم اجتماعی در آمریکا، بیش از هر زمان دیگری به مطالعه نخبگان، ارتباطات و دیگر الگوهای رفتاری در جوامع خارجی پرداخته‌اند. به همین منظور، به تعیین معیارهای پژوهشی در مطالعه فرهنگهای بیگانه توجه زیادی مبذول شد. همچنین تلاش عظیمی در زمینه توسعه سیستماتیک ابزارهای پیچیده‌تر برای تشخیص و ارزیابی مؤثر موضوعاتی که برای دست‌اندرکاران جنگ روانی مفید بود انجام شد. از سال ۱۹۵۰ دولت آمریکا از طریق امکانات وزارت خارجه، آژانس توسعه بین المللی و جانشین آن، آژانس اطلاعات آمریکا، سازمان سیا و وزارت دفاع، به گروه های دانشگاهی و سازمان های غیرانتفاعی کمک مالی کرد تا پروژه‌های تحقیقاتی خاصی را انجام دهند و یا پروژه‌های در دست اجرا را به سمت پاسخگویی به نیازهای جامعه جنگ روانی سوق دهند. (مرادی،۱۳۸۹: ۱۶)
بعدها آمریکا تحت تأثیر جنگ ویتنام و با طراحی نظریه جنگ کم شدت، حتی یک گام نیز آنچه آن زمان در جنگ روانی مرسوم بود نبز جلوتر رفت. این مبحث شناسایی این نکته بود که در مواردی مانند جنگهای شورشگری، عنصر روانی می‌تواند به بعد برجسته استراتژی هر کشور تبدیل شود و هیچ اظهار نظری بهتر از این جمله نشان دهنده تحول یاد شده نیست، که در این استراتژی «هدف، تصرف پانزده سانتیمتر بین دو گوش انسان است». (متفکر،۱۳۸۶: ۲۰)
-
- پژوهش های خارجی
در حوزه پژوهش های خارجی تاکنون با چنین رویکردی به مسئله تاریخ بنی امیه و همچنین عملیات روانی پرداخته نشده است ولی تحقیقات و کتابهای زیادی در حوزه تشریحی و نظری و عملی عملیات روانی در دوران اخیر و معاصر و کتب تاریخی مختلفی نیز در خصوص اقدامات بنی امیه نگاشته شده است.
یکی از اولین کتابهای مهم در حوزه عملیات روانی کتاب «جنگ روانی» نوشته صلاح نصر[۹] است این کتاب با طرح جنگ روانی کلامی چشم انداز مناسبی را در خصوص فرایند ها و کنش های روانی در شرایط پیش از جنگ، هنگام جنگ و پس از جنگ گشود و به بررسی برخی نظریات روانشناسی اجتماعی در این حوزه پرداخته است.
از نظر لی وایت[۱۰] در کتاب «عملیات روانی در قرن بیست و یکم»، عملیات روانی به عنوان قابلیتی در عملیات آفندی اطلاعات شناخته می شود. عملیات آفندی اطلاعات در همه سطوح جنگ انجام می شوند بنابر این، عملیات روانی نیز می تواند در چند سطح به اجرا در آید، نویسنده در این کتاب با ذکر نمونه هایی از عملیات روانی کشورهای مختلف در عصر حاضر به دسته بندی موردی برخی شیوه های عملیات روانی می پردازد. و کتاب ها و مقالات بسیار زیاد دیگری که در این حوزه منتشر شده است.
کتابی باعنوان «نگرشی بر جنگ روانی در صدر اسلام» نوشته کحیل عبد الوهاب نیز نوشته شده است که به اشاره نمونه های بکار برده شده تکنیک های جنگ روانی در صدر اسلام توسط پیامبر (ص) و دشمنان ایشان اشاره داشته است.
در حوزه اقدامات تاریخی بنی امیه مسئله بسیار مهمی باید مورد توجه قرار گیرد و آن اینکه در میدان تاریخ نگاری اسلامی، اخبار شام به طور مستقیم و به شکل تاریخ مستقل نگاشته نشده و هر آنچه که ما در حوزه تاریخ نگاری اسلامی از شام می دانیم، در واقع نگارش اخبار حجاز و یا عراق است که به نحوی به شام مربوط و مرتبط بوده اند و چنانچه بخواهیم از تاریخ مستقل شام اطلاع حاصل کنیم باید از نگاشته های نصرانیان شام بهره بگیریم و در حوزه عمل مورخین اسلامی منبع قابل توجهی نخواهیم داشت. از این نگاشته های شامی هم اولاً چنان موارد قابل توجهی در دست ما نیست و به علاوه این مقدار موجود هم به دلیل جو خاص حاکم بر جامعه شام و دیدگاه مثبتی که نسبت به امویان از بدو ورود آنان، به این سرزمین وجود داشته است، نمیتوانند آنچنان که باید و شاید از چهره ی واقعی این سلسله ی نامیمون پرده بردارند.
«محمد ابوالفضل ابراهیم» در کتاب دارالاحیإ الکتب العربى به نقل از ابن ابی الحدید می نویسد: معاویه براى مخدوش کردن چهره على(ع) چهارصدهزار درهم به سمره بن جندب داد تا بگوید آیه «و من الناس من قوله فى الحیاه الدنیا… و هو الدالخصام» درباره على(ع) نازل شده است. (ابراهیم، ۱۳۸۷: ۳۶۰)
ابوالحسن على بن حسین مسعودى در کتاب مُروج الذهب و معادن الجوهر می نویسد، معاویه در راستاى اجراى سیاستهاى خود لازم دید که زبیر را نامزد خلافت معرفى کند، از اینرو، در شام اعلام کرد که زبیر به شام مىآید تا مردم با او بیعت کنند، ولى در نهان از آمدن اصحاب جمل به شام به شدّت جلوگیرى کرد گرچه معاویه نیّت واقعى خود را که همان رسیدن به خلافت بود، پنهان مىکرد و اقدامات خود را با برچسب خونخواهى خلیفهى مقتول عرضه مىداشت، ولى علىعلیه السلام با پى بردن به هدف واقعى او چنین فرمود: ».. انّه مِن الطَّلقاء الّذین لا تَحِّل لَهُم الخلافه.. همانا معاویه از آزادشدگانى است که خلافت بر آنان روا نیست». (مسعودی ، ۱۹۷۳: ۲۳۹)
در ماجرای قیام امام حسین(ع) برخی از اصحاب و علمای خائن نیز شریک جرم می باشند، زیرا درباری بودن آنان، باعث هموار شدن جنگ روانی و نظامی یزید شد.
در این خصوص «ابن اعثم کوفی» در کتاب الفتوح می نویسد: هنگامی که هانی بن عروه دستگیر شد و تحت شکنجه قرار گرفت، هواداران هانی کاخ فرمانداری را محاصره کردند و با دادن شعار، خواستار آزادی هانی شدند.. . ابن زیاد که از افشا شدن خبر شکنجه و قصد شهادت هانی بیمناک شده بود و می دانست که با نیروی نظامی اندک نمی توان جلوی خشم خروشان هزاران نفر را گرفت، دست به دامن شریح برد و از او خواست با گفتار نافذ خود، گفتگو و حادثه قصر را به نفع ابن زیاد تغییر بدهد. (ابن اعثم، ۱۴۱۱: ۱۳۷)
شریح قاضی هم در جمع هواداران خشمگین هانی، چنین گزارش داد:
«ای مردم! ابن زیاد و هانی در حال مذاکره و گفتگو هستند و هانی زنده است.. . »(ابن اعثم، ۱۴۱۱: ۱۴۶)
متأسفانه مردم در اثر شنیدن این خبر، آن هم از سوی رسانه ای که مدّعی صداقت، عدالت و امانت است (دستگاه قضاوت)، آرام آرام از محاصره کاخ دست برداشته و مسیر آینده تاریخ را به تلخی و جنایت کشاندند.
همچنین کتب مرجع تاریخی دیگری همچون السقیفه، محمدرضا مظفر، تاریخ طبری نوشته محمدبن جریر طبرى، العواصم من القواصم، ابن العربى، مقدمه ابن خلدون و العقد الفرید نوشته ابن عبدربه و بسیاری کتب و مقالات دیگر در این گستره موجود است.
